Ravenstein is een van de twaalf vestingstadjes van de Zuiderwaterlinie, zoals Bergen op Zoom, Heusden of Grave. Om door de eeuwen heen goed beschermd te zijn tegen de vijand hebben er steeds wijzigingen aan de vesting plaatsgevonden. Anno 2023 is opnieuw een aanpassing nodig. Nu niet als verdediging tegen de Fransen of Gelre, maar tegen hoge waterstanden in de Maas als gevolg van het veranderende klimaat. Als onderdeel van project Meanderende Maas moet de dijk in Ravenstein hoger, sterker en bestand gemaakt worden tegen het onder de dijk wegspoelen van zand. Hiervoor zijn ingrijpende maatregelen nodig. Landschapsarchitecten Hans van Engen en Robbert de Koning vertellen hoe zij deze maatregelen in het ontwerp  van de dijk in Ravenstein hebben ingepast. Met oog voor verleden en toekomst.

Verantwoordelijkheid

Hans van Engen: ‘Wie Ravenstein bezoekt, treft de prettige sfeer, klein en fijn, de ligging aan de Maas, de fantastische bomenlaan met linden langs de Maasdijk en de rondelen aan beide uiteinden van het stadje. Het voelt als een grote verantwoordelijkheid om de dijkversterking goed in te passen in de context van het stadje. Dat betekent een goede aansluiting op de bestaande stad en een fijne openbare ruimte als verblijfsplek waar bewoners dagelijks mee te maken hebben.’

Hans en Robbert werken samen in een groot team van technici en ontwerpers. Robbert de Koning: ‘De historische omgeving vraagt om bijzondere oplossingen. Het is voor ons een bijzondere opdracht. We gebruiken het verleden als inspiratie voor de toekomst.’

Verleden als inspiratie

Een gravure uit 1674 van Ravenstein van de hand van Valentijn Klotz laat een voornaam kasteel zien, met aan de Maasoever een stenen muur met bovenop een grondbanket. In de muur is een poort te zien die vanaf het water toegang gaf naar de hoger gelegen stad. Een foto van Grave uit 1880/1900 laat een vergelijkbaar beeld zien.

Hans: ‘Van Ravenstein weten we dat rond 1672, tijdens de Franse bezetting, de vesting afgebroken werd. In Grave gebeurde de ontmanteling van de vesting pas rond 1930. Het grondbanket werd verwijderd, maar de muur bleef staan. Uit de vergelijking tussen afbeeldingen van Ravenstein en Grave leiden we af dat ook Ravenstein in het verleden vanaf de rivier een aanblik van steen én groen heeft gehad.’

Impressies dijkversterking Ravenstein

Uitgangspunten ontwerp

Bij het maken van het ontwerp van de dijkversterking in Ravenstein gelden drie uitgangspunten:

• Voor een veilige dijk zijn damwanden noodzakelijk;
• De dijk is goed ingepast in de cultuurhistorische omgeving met blijvend zicht op de rondelen;
• De omgeving is fijn en veilig.

Voor een veilige dijk zijn damwanden noodzakelijk

Tussen de rondelen voor de vesting langs, komt een damwand van ±15 meter diep om de stabiliteit van de dijk te versterken. Ook ten oosten van het rondeel tot voorbij restaurant Brass aan de Maas komt een damwand in de grond. Deze damwand is nodig tegen het onder de dijk wegspoelen van zand, dat noemen we piping. Aan weerszijden van de rondelen komt een tuimeldijk met erbovenop een fiets-/wandelpad. Een tuimeldijk ligt aan de rivierzijde tegen de oude dijk aan en is een kleine meter hoger dan de huidige dijk met rijbaan.

De dijk is goed ingepast in de cultuurhistorische omgeving met blijvend zicht op de rondelen

De organisaties die achter het project Meanderende Maas staan, waaronder waterschap Aa en Maas, gemeente Oss en provincie Noord-Brabant, hebben afgesproken dat de dijkversterking op een duurzame wijze plaats moet vinden.

Hans van Engen: ‘Bij duurzaamheid denkt men vaak aan zo min mogelijk uitstoot van CO2. Maar duurzaam betekent ook een goede inpassing van de dijkversterking in het karakteristieke dijkenlandschap, het zorgvuldig gebruik van de ruimte en het nog beter laten uitkomen van cultuurhistorisch erfgoed en archeologisch waardevolle locaties. Dit betekent dat we voor Ravenstein bijzondere oplossingen konden bedenken met de bestaande rondelen in de hoofdrol. Bij de oude stad komt een nieuwe eigentijdse muur die het stadje vanaf de rivier een vestingkarakter geeft. We behouden zoveel mogelijk karakteristieke bomen of planten nieuwe aan en er ontstaat een groene aanblik vanuit de stad op de uiterwaard.’

Rondelen in de hoofdrol

In Nederland hebben we een lange geschiedenis als het gaat om vestingstadjes. De rondelen in Ravenstein, ongeveer 400 jaar oud, vertegenwoordigen een korte overgangsperiode van de Nederlandse vestingbouw. Er zijn er in Nederland weinig van bewaard gebleven, vanwege de continue aanpassingen van de verdedigingswerken.

De rondelen in Ravenstein zijn lang in de ondergrond verstopt geweest. Bij ‘toeval’ zijn ze bij de vorige dijkversterking in 2000 aan het licht gekomen. Om de fundamenten goed te beschermen is er destijds een eigentijdse schil omheen gemetseld. Uit archeologisch onderzoek blijkt dat de oorspronkelijke rondelen onder de grond nog verder doorlopen.

Hans: ‘De rondelen vormen dus een belangrijk onderdeel van de vesting Ravenstein. Om het zicht op de rondelen in de toekomst te behouden én te vergroten, is ervoor gekozen de rondelen een prominente plek te geven en aan weerszijden te gaan verlengen. Dat betekent dat we ook een klein deel van de fundamenten die nog onder de grond liggen, op gaan metselen.

De keuze om de rondelen zo goed mogelijk uit te laten komen en te beschermen, maakt de kap van een aantal bomen onontkoombaar. Boomwortels tasten namelijk de fundamenten van de rondelen aan. In totaal zal er uiteindelijk een gelijk aantal bomen als nu langs de Maasdijk staan door nieuwe aanplant.

Het verhogen van de dijk met grond is als keuze afgevallen. Dat zou het zicht op de rondelen verminderen. Bovendien zouden bij een volgende dijkversterking de rondelen nóg verder in grond ingepakt worden.

Hedendaagse muur met groen een karakter

Ter hoogte van de stad komt een nieuwe muur die de bestaande rondelen met elkaar verbindt en het karakter van Ravenstein als vestingstad versterkt. De rondelen steken buiten de vestingmuur uit, om ze de positie te geven die ze verdienen. Aan de buitenzijde is de muur drie meter hoog en verbergt de damwand. De muur krijgt een eigentijds karakter. Herkenbaar als een hedendaagse toevoeging aan de vesting van deze tijd. Hans van Engen: ‘Daarmee denken we dat we de ingreep van nu een plek geven in een reeks van ontwikkelingen in Ravenstein. Het begon met de Middeleeuwse muur rondom het kasteel en de te verdedigen stad. Gevolgd door een 16e- en 17e-eeuwse muur, niet veel later ook neergehaald. En dan nu een aantal eeuwen verder, zal in 2025 een nieuwe muur verrijzen. Als kering tegen het hoge Maaswater als gevolg van klimaatverandering.’

Robbert de Koning: ‘De nieuwe muur zetten we een klein beetje schuin, dan blijft het water er beter op hangen. We geven de muur een eigentijds karakter door het metselwerk te laten verspringen. Aan de rivierzijde kunnen planten als varens en ooievaarsbekjes zich in brede voegen met kalkmortel hechten. Dit geeft een groene uitstraling. Ook denken we aan gaten in de muur, goed voor vleermuizen en de biodiversiteit. Mossen krijgen alle kans door de ligging van de muur op het noorden. Het wordt een muur waar mettertijd karakter in gaat groeien.’

De hoogte van de nieuwe muur is  NAP+ 11,90 meter. Dat is lager dan de huidige begroeiing op de dijk, zodat we het zicht op de uiterwaard vergroten. Bij De Heus komt een coupure, een opening in de muur, die bij hoogwater af te sluiten is.

Geschiedenis herkenbaar

Robbert de Koning: ’Met het ontwerp voor de inpassing van de maatregelen van de dijkversterking gaan we de geschiedenis van Ravenstein als vesting beter herkenbaar maken. Dat doen we door de oorspronkelijke opzet beter te laten zien, zoals de kenmerkende symmetrische opbouw (hetzelfde links en rechts). In Ravenstein ligt de Maaspoort in het midden, met aan weerszijden de rondelen. Tussen de rondelen een enkele bomenrij, de weg is er wat smaller. Buiten de rondelen is de weg breder met in het ontwerp een dubbele bomenrij ter hoogte van de voormalige hoornwerken, waarvan de contouren nog zichtbaar zijn.’

 

Toekomst

Hans: ‘Toekomstige ontwikkelingen zoals een nieuwe plek voor Vidi Reo bij het oostelijke hoornwerk, of andere ambities uit de visie Waterfront, gemeente Oss uit 2008, kunnen zo aansluiten op het huidig ontwerp voor de dijkversterking. De sterkte van de damwand is berekend op een periode van 100 jaar. De muur is, indien nodig, op te hogen, zonder dat dit extra ruimte vraagt. Met de kademuur tussen de rondelen gebruiken we op dit smalle stuk van de Maas zo min mogelijk ruimte van de rivier.’

Archeologie

Op verschillende momenten heeft archeologisch onderzoek plaatsgevonden in opdracht van projectorganisatie Meanderende Maas. Daaruit is gebleken dat we met het plaatsen van de damwanden geen archeologische resten in de bodem raken. Ook in het vervolg blijven we letten op de mogelijke aanwezigheid van waardevolle resten uit het verleden.

De omgeving is fijn en veilig

Het derde belangrijke uitgangspunt bij het maken van het ontwerp is, dat de omgeving fijn en veilig moet zijn. De Maasdijk is een geliefde route voor wandelaars en fietsers. Maar er is ook veel autoverkeer en vrachtverkeer naar De Heus. Bewoners zijn gehecht aan de huidige omgeving met hier en daar zitjes en veel groen.

Hans van Engen: ‘Vanuit het huidige gebruik hebben we gekeken om de situatie te verbeteren. In het ontwerp zijn fijne plekken opgenomen om te zitten en om te kunnen genieten van het zicht op de uiterwaard en de Maas. De bovenzijde van de muur leent zich daar overigens ook uitstekend voor.

Er komen verschillende mogelijkheden om zowel boven- als onderlangs de muur te wandelen. Met doorsteekjes vanaf de weg en vanuit het centrum van het stadje naar het wandelpad langs de muur. Tegenover de Maaspoort maken we een bijzondere plek door twee knikken in de muur te maken, zo ontstaat er ruimte voor een markante zitplek. Op vier plaatsen komen trappen naar de uiterwaard.’

Robbert de Koning: ‘Veiligheid is een belangrijk uitgangspunt in het ontwerp. Zo maken we de muur langs het wandelpad 50 cm hoog en daarmee voldoen we aan de veiligheidseisen. De verkeerssituatie nabij restaurant Brass aan de Maas en de jachthaven maken we ook een stuk overzichtelijker en daarmee veiliger.’

Overleg

Met dijkbewoners en ondernemers, de watersportvereniging, dorpsraad, erfgoedverenigingen, gemeente, provincie en Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed heeft op verschillende momenten overleg over het ontwerp plaatsgevonden. Individueel, tijdens de dijktafels, deelgebiedsessies, informatie- en inloopbijeenkomsten. Het ontwerp is onderwerp van bespreking geweest in de adviescommissies Ruimtelijke Kwaliteit en Monumenten van de gemeenten Oss.

Vervolg

Dit ontwerp van de dijkversterking in Ravenstein verwerken we in de aan te vragen besluiten en vergunningen om de werkzaamheden uit te mogen voeren. Vervolgens komen de aanvragen ter inzage. Dit maken we uitgebreid bekend evenals de mogelijkheid om zienswijzen in te dienen.

Hans: ‘In de komende tijd gaan we het ontwerp tot in detail uitwerken. Qua ontwerp en uitvoering om te weten hoe we de muur precies gaan maken. Er komen proefstukken van de muur.

Met zowel de gemeente Oss, adviescommissies en belanghebbenden/belangstellenden willen we de details verder uitwerken. Te denken valt aan de verschijningsvorm van de muur: welke stenen gaan we gebruiken, hoe gaan we metselen en met welke voeg. Maar ook is er contact met de omgeving over de openbare ruimte.

Project Meanderende Maas

De dijkversterking in Ravenstein is onderdeel van project Meanderende Maas. Daarin werken tien organisaties samen aan dijkversterking, rivierverruiming en gebiedsontwikkeling. Waterschap Aa en Maas is trekker van het project en werkt samen met de gemeente Oss, provincie Noord-Brabant, waterschap Rivierenland, de provincie Gelderland, de gemeenten West Maas en Waal en Wijchen, Natuurmonumenten, het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat en Rijkswaterstaat.

Project Meanderende Maas, Ravenstein – Lith, valt onder zowel het nationale Hoogwaterbeschermingsprogramma (HWBP) als het Meerjarenprogramma Infrastructuur, Ruimte en Transport (MIRT), Kader Richtlijn Water, de Programmatische Aanpak Grote Wateren en het Deltaprogramma Maas, onderdeel van het Nationale Deltaprogramma.

In het Hoogwaterbeschermingsprogramma werken de waterschappen en Rijkswaterstaat samen aan de grootste dijkversterkingsoperatie ooit sinds de Deltawerken. Minimaal 1.500 kilometer dijken en daarnaast 500 sluizen en gemalen, worden de komende dertig jaar versterkt. Zo werken we aan een land waar je veilig kunt wonen, werken en recreëren.’

Hans van Engen is landschapsarchitect bij de provincie Noord-Brabant en lid van de projectorganisatie Meanderende Maas.

Robbert de Koning is zelfstandig landschapsarchitect en via Boskalis/ Royal HaskoningDHV betrokken bij project Meanderende Maas